NẮM CHẮC CẤU TRÚC ĐỀ THI
ĐỀ THI CÁC NĂM TRƯỚC 2020
Cách yêu cầu của đề thi minh họa (năm 2019) khá thoáng, theo lối chấm phá, từ một vài “lát cắt” của truyện (“hai lần miêu tả cung cách ăn uống của người vợ nhặt” trong tác phẩm Vợ nhặt của Kim Lân) nhưng TS phải nắm thật vững tác phẩm thì mới làm bài được. Mặc dù đề chỉ còn chương trình lớp 12, nhưng với cách yêu cầu như thế thì không phải là dạng đề dễ làm bài, nếu TS không có kỹ năng xây dựng một dàn bài hợp lý.
Điểm cần thấy ở đây nữa là, dù đề thi hướng đến mục đích xét tốt nghiệp là chính, song không loại bỏ hoàn toàn mục đích phân loại để xét tuyển sinh. Cho nên trong cách hỏi phần này cũng có nhiều vế yêu cầu từ đơn giản đến khó hơn. Chẳng hạn trong đề minh họa, vế đầu là: “Phân tích hình ảnh người vợ nhặt trong hai lần miêu tả trên”. Và vế sau là “từ đó làm nổi bật sự thay đổi của nhân vật này”. Vế đầu vừa sức cho TS ở mức học trung bình. Vế sau đánh giá TS có lực học và kỹ năng tốt hơn.
Tương tự như đề minh họa về thể loại truyện ngắn, các thể loại khác trong chương trình 12, như: thơ, bút ký/ tùy bút, kịch và văn chính luận… đều có thể đưa vào đề thi theo cấu tạo như trên. Ví dụ: Nhân vật Trương Ba trước và sau khi nhập vào xác hàng thịt (Hồn Trương Ba, da hàng thịt - Lưu Quang Vũ); Con sông Đà ở thượng nguồn và hạ lưu ở hai đoạn văn cụ thể (Người lái đò sông Đà - Nguyễn Tuân)… Nhìn chung đề thi sẽ vô cùng linh hoạt, phong phú. Cốt yếu là TS phải đọc kỹ văn bản; nắm chắc, hiểu rõ, hiểu sâu tác phẩm và có kỹ năng thật tốt để làm bài.
Đề thi chính thức năm 2019 cũng có cách yêu cầu tương tự. Đó là đề cũng cho 2 mức yêu cầu: Vế đầu là cảm nhận về vẻ đẹp của sông Hương qua một đoạn trích; Và vế sau là yêu cầu "nhận xét cách nhìn mang tính phát hiện..." của nhà văn.
Dàn ý làm bài tổng quát
BƯỚC1. Giới thiệu chung về tác giả, tác phẩm, yêu cầu của đề;
BƯỚC 2. Phân tích yêu cầu thứ nhất và yêu cầu thứ hai của đề;
BƯỚC 3. Từ đó nhận xét, so sánh, tổng hợp, đánh giá điểm giống và khác nhau (về nội dung, nghệ thuật, bút pháp hoặc về nhận định…) qua việc nghị luận hai yêu cầu trên.
BƯỚC 4. Tổng kết vấn đề, nêu ý nghĩa, tác dụng.
*Ngoài ra TS cần chú ý thêm 4 yêu cầu của đáp án chấm như đã nêu ở phần viết đoạn văn nói trên nhưng khác thang điểm.
ĐỀ THI MINH HỌA NĂM 2020
Năm nay có sự thay đổi trong đề thi do học sinh nghỉ học khá dài ngày trong học kỳ 2 để phòng ngừa dịch Covid-19. Theo đó, Bộ đã ban hành văn bản tinh giản một số bài trong học kỳ 2. Chương trình học kỳ 2 sẽ có các văn bản cần chú ý là: Vợ chồng A Phủ, Vợ nhặt và Chiếc thuyền ngoài xa. Theo đó, ngày 3.4 vừa qua, Bộ cũng đã công bố đề thi minh họa năm 2020. Đề thi này không có sự thay đổi về thời gian, cấu trúc, thang điểm. Phần đọc hiểu và câu viết đoạn văn ngắn không thay đổi. Chỉ thay đổi ở câu nghị luận văn học theo hướng giảm độ khó trong yêu cầu của đề. Nếu đề thi các năm trước có 2 vế yêu cầu thì đề thi năm nay chỉ còn 1 vế đầu. Như vậy các em chỉ cần xử lý theo một dàn ý hợp lý ở vế đầu là được.
CÁCH LÀM BÀI VỀ VĂN BẢN THƠ
4 bài thơ trọng tâm và 5 dạng bài gợi ý
Có 5 văn bản thơ được học chính thức ở chương trình lớp 12, gồm: Tây Tiến - Quang Dũng, Việt Bắc - Tố Hữu, Đất Nước - Nguyễn Khoa Điềm, Sóng - Xuân Quỳnh và Đàn ghi ta của Lor-ca của Thanh Thảo. Bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca được đưa vào phần đọc thêm của chương trình GDTX (cùng với Những đứa con trong gia đình của Nguyễn Thi). Mà đề thi chung cho cả hai đối tượng phổ thông và GDTX, nên TS không nên quá chú trọng đến bài thơ trên của Thanh Thảo. Như vậy sẽ có 4 bài là thơ trọng tâm trong đề thi THPT quốc gia năm nay.
Theo chúng tôi, sẽ có 5 dạng yêu cầu về văn bản thơ sau đây:
(1) Phân tích/ cảm nhận về 1 đoạn thơ, (ví dụ một đoạn trong bài Tây Tiến).
(2) Phân tích/ cảm nhận về 1 đoạn thơ, từ đó làm rõ một ý kiến/nhận xét/đặc điểm về phong cách (*), nghệ thuật… nào đó. (Ví dụ (*): phân tích một đoạn thơ trong bài Việt Bắc, từ đó làm rõ tính dân tộc của thơ Tố Hữu thể hiện qua đoạn thơ ấy).
(3) Phân tích/cảm nhận về 2 đoạn thơ của 2 bài thơ khác nhau, từ đó nhận xét về những điểm giống và khác nhau giữa chúng. (Ví dụ hai đoạn thơ của Việt Bắc và Tây Tiến).
(4) Phân tích/cảm nhận một khía cạnh về nội dung/nghệ thuật bao trùm toàn bộ bài thơ/hoặc đoạn thơ (ví dụ tư tưởng “Đất Nước của Nhân dân” trong đoạn trích Đất Nước); Hoặc phân tích kết hợp bàn luận một nhận định về bài thơ (ví dụ hình tượng “sóng” trong bài thơ Sóng để làm rõ một nhận định nào đó).
(5) Ngoài ra không loại trừ khả năng đề cho theo hướng mở: từ một đoạn thơ liên hệ đến một đoạn thơ tự chọn… Trong 5 dạng trên, TS chú ý dạng (2) và (3), vì các dạng này tiêu biểu cho đề thi THPT quốc gia hơn cả. Để làm tốt các dạng đề trên, TS cần phải nhớ thơ, nhất là những câu thơ tiêu biểu.
Bố cục bài làm nên như thế nào?
Bố cục bài làm phải phù hơp theo từng dạng trên. Nó cũng gồm:
- Giới thiệu (mở bài) những kiến thức chung, liên quan đến tác giả, tác phẩm, đoạn thơ, ý kiến/nhận định… Với dạng (3) cần phải giới thiệu 2 lần kiến thức liên quan đến 2 đoạn thơ, các dạng còn lại chỉ cần giới thiệu vế đầu của yêu cầu;
- Phần triển khai (thân bài) nên vận dụng các bước tùy theo đề bài yêu cầu. Chẳng hạn với dạng (2), TS phân tích đoạn thơ trước, sau đó bàn luận để làm rõ về nhận định “từ đó…”. Với dạng (3), TS lần lượt phân tích hai đoạn thơ, sau đó nhận xét sự giống và khác nhau giữa chúng về nội dung, nghệ thuật và đánh giá. Nói gọn lại là, đề có nhiều mức yêu cầu, thì lần lượt giải quyết từng yêu cầu, sau đó đưa ra nhận xét, đánh giá.
- Phần kết bài phải kết luận được vấn đề nghị luận. (Tóm lại, ý nghĩa/ tác dụng…).
Kỹ năng phân tích thơ
*Đầu phần thân bài (trước khi phân tích đoạn thơ) nên có nhận xét khái quát về thể thơ, ngôn ngữ, hình ảnh, giọng điệu và bố cục bao nhiêu ý để định hướng cách triển khai…
*Áp dụng 6 bước trong quy trình phân tích thơ:
+ Lời dẫn (phần đầu)/chuyển ý (các câu tiếp theo);
+ Trích thơ (đầy đủ). Phần mở bài có thể không cần đầy đủ nếu đoạn thơ dài.
+ Diễn thơ ra ý văn xuôi (cần trôi chảy, đúng ý nghĩa, hay);
+ Phân tích sâu/kỹ (các từ ngữ, chi tiết, hình ảnh, biện pháp nghệ thuật…);
+ Đưa dẫn chứng liên hệ, so sánh;
+ Và cuối cùng tiểu kết (ngắn gọn) các ý đã phân tích (không dùng “Tóm lại”).
Kỹ năng đưa dẫn chứng vào bài làm (DC)(*)
Bước 1. Từ luận điểm đang nghị luận, liên hệ với DC tương ứng (DC có thể tương đồng hoặc dị biệt);
Bước 2. Tái hiện lại DC (có kèm phân tích/diễn giải/bàn luận);
Bước 3. Chốt ý, bám sát DC với luận điểm (DC có liên hệ gì với luận điểm? DC làm sáng tỏ hơn cho luận điểm điều gì?…).
(*) Dùng chung cho văn nghị luận.
(Còn cập nhật...)
GV TRẦN NGỌC TUẤN
(Tổ Ngữ văn, Trường THPT Tây Thạnh)